ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ
Basant Rut
ਭੂਮਿਕਾ–ਬਸੰਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਬਸ ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਚਮਕਣਾ ਅਰਥਾਤ ਬਸੰਤ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਇਆ-ਚਮਕਦਾ ਹੋਇਆ । ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਚਮਕਦੇ ਹੋਏ ਰੂਪ ਨੂੰ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਰੁੱਤਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਸਾਲ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚੇਤ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਸਾਲ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਹੀਨਾ ਹੈ।ਇਸ ਲਈ ਚੇਤ ਅਤੇ ਵੈਸਾਖ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਕੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬਸੰਤ ਸ਼ੁੱਭ ਅਤੇ ਸ਼ਗੁਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਅਤੇ ਮਹਾਯੋਗ ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਰੁੱਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ–ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਨੂੰ ਰੁੱਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਰੁੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁਨਾ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ ਇਸ ਰੁੱਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁੱਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅੰਸ਼ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਰੁੱਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਖੇਡਣ ਦਾ ਮੌਸਮ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਬਿਖੇਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁੱਤਾਂ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਹੈ।
ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਰੁੱਤ–ਜਦ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੁਪ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ ਰਹੇ।ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਸੁਭਾਵਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹਰੇਕ ਦਾ ਮਨ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਖਿੜ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਜੀਵ-ਮਾਤਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਨ ਅਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ, ਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਦੀ, ਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੀਂਹ, ਸਭ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਉੱਠਦੀ ਹੈ।ਠੰਡੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਵਾਲੀ ਹਵਾ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈਣ ਲਈ ਲੋਕ ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਸਵੇਰੇ ਸੈਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਹ ਰੁੱਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ। ਸਵੇਰ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧ ਹਵਾ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੀ . ਦਵਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਛਾਈ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੁੱਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀ ਰੁੱਤ–ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਦਿਨ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਪੀਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਪਕਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਜਗਾ ਤੇ ਬਸੰਤ ਮੇਲਿਆਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਰੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਲਈ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹੋਲੀ ਵੀ ਇਸੇ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਦੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਿਖੇਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੇ ਅਤੇ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਨੰਦ ਦੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਅਨੰਦ ਹੀ ਅਨੰਦ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਪੇਰਨਾ ਸਰੋਤ–ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਸ ਰੁੱਤ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਝਿੰਜੋੜਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਦੀ ਕਲਮ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਉੱਠੀ ਹੋਵੇ। ਬਾਲਮੀਕ, ਵਿਆਸ, ਕਾਲੀਦਾਸ ਆਦਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਬਸੰਤ ਉੱਤੇ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਕਵੀ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਨਿਰਾਲਾ, ਪੰਤ, ਮਹਾਂਦੇਵੀ ਵਰਮਾ, ਦਿਵਾਕਰ ਆਦਿ ਬਸੰਤ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੇ। ਬਸੰਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਵਾਂ ਸਰੋਤ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧੜਕਣ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਮੰਗ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਬਲੀਦਾਨ ਦਾ ਯਾਦਗਾਰੀ ਤਿਉਹਾਰ–ਬਸੰਤ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਵੀਰ ਬਾਲਕ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਦੇ ਕੇ ਨਾ ਭੁੱਲਣ ਵਾਲਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਵੀਰ ਬਾਲਕ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਉੱਤੇ ਹਰੇਕ ਸਾਲ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਮੇਲਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਹੁਣ ਇਹ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ–ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਨਵੇਂ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਜੁਆਨੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਦੱਸਿਆ ਹੈ।